Tajemnice góry lodowej

Wyobraź sobie, że wszyscy jesteśmy jak góra lodowa. Widoczna część góry to twoja świadomość, czyli ta część twojego życia, której jesteś świadomy, rozpoznajesz ją, potrafisz nazwać i zrozumieć. Jest to ten mniejszy kawałek nas, naszego umysłu. Większość góry jest natomiast niewidoczna i jest to metafora naszej nieświadomości.

Już Freud, jako pionier psychoanalizy skoncentrowanej na odkrywaniu nieświadomych procesów w umyśle człowieka, wiedział, o tym że rządzą nami nieświadome siły. Siły te powodują, że przeżywamy nasze życie na “automacie” lub powielamy schematy, których nie jesteśmy świadomi. Stąd w naszym życiu często pojawiają się decyzje, których nie rozumiemy lub sytuacje, w których wybieramy znowu określny typ partnera (a inny omijamy) i nazywamy to przypadkiem.

"Dopóki nie uczynisz nieświadomego świadomym, będzie ono kierowały twoim życiem, a ty będziesz nazywał to przeznaczeniem"
Carl Gustav Jung

Pierwszym więc nurtem i sposobem myślenia, który zaczął zgłębiać tajniki ludzkiej nieświadomości, była freudowska psychoanaliza, do dziś obecna w systemach leczniczych głównie pod nazwą psychoterapii psychodynamicznej.

W tym artykule natomiast rozpatrzymy świadomość i nieświadomość z punktu widzenia psychoterapii poznawczo-behawioralnej (skrót: CBT), która nazywa pewne zjawiska w inny (aczkolwiek w bardzo podobny) sposób niż pionierska psychoanaliza freudowska. Błędnym jest więc myślenie, że psychoterapia CBT rozpatruje ludzką psychikę tylko na poziomie powierzchni, czyli świadomości człowieka. Jak za chwilę zobaczysz, w podejściu poznawczo-behawioralnym również sięgniemy na sam dół góry lodowej (naszej nieświadomości). Służyć temu będą po prostu inne narzędzia niż w psychoterapii psychodynamicznej. Przykładowymi sposobami pracy na najgłębszych strukturach nieświadomości człowieka w psychoterapii poznawczo-behawioralnej będzie:

Terapia schematów
Praca na nieświadomych myślach automatycznych, przekonaniach pośredniczących i kluczowych
Doświadczenia korektywne
Praca z wewnętrznym dzieckiem

Myśli automatyczne

Myśli automatyczne to natychmiastowe, często nieświadome i szybkie reakcje myślowe na sytuacje, zdarzenia lub bodźce. Te myśli są spontaniczne i pojawiają się automatycznie w odpowiedzi na określone wydarzenia. Często są one kształtowane przez przekonania, zniekształcenia poznawcze, czyli pewne uproszczone, nieoparte o fakty i dowody sposoby myślenia, które mogą prowadzić do irracjonalnych lub nieprawdziwych przekonań.

W kontekście psychologii i terapii poznawczo-behawioralnej, pojęcie myśli automatycznych jest często używane przez terapeutów, aby pomóc klientom zrozumieć i zmienić negatywne wzorce myślowe. Te myśli mogą wpływać na emocje i zachowania, a świadomość i analiza myśli automatycznych mogą być kluczowe dla transformacji negatywnych wzorców myślowych na bardziej pozytywne i konstruktywne. Nie wszystkie myśli automatyczne są po pierwsze zniekształcone (zniekształcenia poznawcze), a po drugie nieświadome. Niektóre myśli automatyczne są przez nas świadome. Naszym zadaniem w terapii poznawczo-behawioralnej jest uczynić nieświadome świadomym, by bardziej realistycznie i doceniająco przeżywać swoje życie na podstawie myśli, które je kształtują.

Przykładem myśli automatycznej może być natychmiastowe i automatyczne poczucie winy po popełnieniu błędu lub myśl, że wszyscy patrzą na ciebie krytycznie w trakcie prezentacji. Te myśli automatyczne często są przesadzone, zniekształcone i mogą prowadzić do negatywnych emocji oraz reakcji.

Przekonania pośredniczące

Przekonania pośredniczące są to głębsze, nieświadome przekonania. Są to wszelkiego rodzaju nasze “powinności”, postawy i reguły, którymi posługujemy się w życiu. Przekonania pośredniczące to pomost między przekonaniami kluczowymi a naszym zachowaniem.

Podczas gdy myśli automatyczne to natychmiastowe reakcje myślowe na konkretne sytuacje, przekonania pośredniczące to bardziej konkretne zasady, którymi się w życiu kierujemy. Przykładem takich przekonań będzie:

“Muszę być szczupła, by podobać się innym mężczyznom.” (“Muszę” i reguła, która mówi, że podobanie się innym zależy od czegoś - od wagi).

“Powinnam dużo się uczyć, by rodzina była ze mnie dumna.” (Uważam, że zasługuję na akceptację i miłość swojej rodziny, wtedy kiedy dużo się uczę i jestem wykształcona).

“Jestem wartościowa, wtedy kiedy osiągam sukces.” (Moja wartość, jako człowieka, zależy od czegoś konkretnego - od sukcesu).

Przekonania kluczowe

Przekonania kluczowe, inaczej zwane rdzennymi, to najbardziej głęboko zakorzenione schematy i wzorce naszych zachowań oraz myśli, których jesteśmy najmniej świadomi. Dotarcie do tej struktury umysłu i jej zmiana jest pracą najcięższą i najbardziej czasochłonną. Przekonania kluczowe w odróżnieniu od pośredniczących to przekonania ogólne, odnoszące się do prawd bardzo holistycznych na temat siebie, świata i innych ludzi. Przekonania pośredniczące w odróżnieniu od rdzennych są sprecyzowane i konkretnie odnoszą się do pewnych reguł, mówiąc co zależy od czego.

Przykładami przekonań kluczowych są:

“Jestem bezwartościowa.”

“Świat to niebezpieczne miejsce.”

“Wszyscy mężczyźni są tacy sami.”

Ja, inni, świat

Każde z powyższych przekonań rozpatrujemy na trzech płaszczyznach naszego umysłu: ja, inni i świat. Czyli mamy przekonanie na temat samego siebie (ja - “Jestem…”, “Powinienem…”), innych ludzi (inni: “Moi rodzice są…”, “Mój partner musi…”) i świata (“Mężczyźni są…”, “Świat jest..”).

Konkluzja

Naszym celem jest odkrycie tych myśli i przekonań (zaczynając od myśli automatycznych i zniekształceń poznawczych, idąc coraz bardziej w dół do przekonań pośredniczących aż dojdziemy do przekonań kluczowych) na temat nas samych, innych ludzi i świata, które w jakiś sposób są dysfunkcyjne i zniekształcone. Przyczyniają się one do naszego cierpienia lub conajmniej gorszej jakości życia i naszym celem jest zamiana ich na bardziej realistyczne i doceniające.

W jaki sposób to czynimy? Używamy w tym celu różnych technik terapeutycznych, zależnie od nurtu, które mają na celu poszerzyć wgląd w nieświadomość człowieka i zachęcić do zmiany strategii radzenia sobie (mechanizmów obronnych) w bardziej adekwatny i konstruktywny sposób niż ten, który nas lub innych wcześniej krzywdził.

W psychoterapii psychodynamicznej np. w tym celu będzie służyć praca wglądowa, przy użyciu narzędzi interpretacji i konfrontacji (W nurcie TFP dodatkowo interpretujące relację między terapeutą a pacjentem na podstawie przeniesienia - przeciwprzeniesienia, czyli uczuć, które pacjent nieświadomie przenosi na terapeutę).

W psychoterapii poznawczo-behawioralnej będziemy używać wielu technik poznawczych i behawioralnych jak np. dialog sokratejski, praca na zniekształceniach poznawczych i psychoedukacja oparta na narzędziach do pracy nad swoimi strategiami radzenia sobie.

Niezależnie od modalności i sposobu pracy warto pamiętać o maksymie Carla Gustava Junga (ucznia Freuda):